Jak wygląda ptak jerzyk?

Czy wiesz, że miasta stanowią ważną, a niekiedy główną ostoję występowania niektórych gatunków zwierząt? Dotyczy to zwłaszcza ptaków i nietoperzy. Nasze domy i osiedla zapewniają atrakcyjne nisze gniazdowe dla szeregu gatunków ptaków. Najczęściej ich obecność jest na tyle dyskretna, że niezauważalna. Dotyczy to zwłaszcza nieuchwytnych ptaków, takich jak jerzyk, który gniazduje w niedostępnych zakamarkach naszych domostw.

Skrzydlaci sublokatorzy

Atrakcyjność danego budynku zależy od jego parametrów technicznych decydujących o obecności lub braku odpowiednich nisz i siedlisk ptaków. Otwory wentylacyjne w stropodachu, spękania lub ubytki elewacji, szczeliny na łączeniu płyt betonowych, nisze pod dachówkami, okapami, parapetami lub rynnami – to miejsca często zasiedlane przez ptaki, ale również nietoperze.

jerzyki w siedlisku lęgowym pod dachem

Zgubny wpływ remontów oraz termomodernizacji

Prace związane z remontami i termomodernizacją budynków przyczyniają się często do zaniku tego typu nisz. Zakrojone na szeroką skalę działania związane z termomodernizacją budynków mieszkalnych doprowadziły w ciągu ostatnich 20 lat do znacznego uszczuplenia dostępności siedlisk dla ptaków gniazdujących na budynkach. Skutkiem tego jest obserwowany w niektórych krajach spadek liczebności synantropijnych gatunków ptaków, w tym jerzyka (Apus apus).

Jerzyk (Apus apus)

Jerzyk jest gatunkiem owadożernego ptaka, który nie licząc okresu gniazdowego, wiedzie całe swoje życie w powietrzu. Spędza u nas jedynie kilka najcieplejszych miesięcy począwszy od maja, odlatując już na przełomie sierpnia i września do tropikalnej Afryki. Dawniej gniazdował w szczelinach skalnych oraz dziuplach wysokich drzew wśród starych drzewostanów. Obecnie, częściowo z uwagi na deficyt tych ostatnich, gatunek ten zasiedla niemal wyłącznie miasta, zajmując odpowiednie nisze w obrębie budynków. Z tego względu modernizacje budynków są dla przetrwania populacji jerzyków szczególnym zagrożeniem.

Jak wyglądają jerzyki zwyczajne?

Jerzyki zwyczajne (Apus apus) to liczny ptak lęgowy, który od lat cieszy się popularnością wśród miłośników ptaków. Ten gatunek jerzyka jest charakterystyczny ze względu na swój wygląd i zachowanie.

Pisklęta jerzyka opuszczają gniazdo, zwykle na długość ciała, po 6-7 tygodniach od wyklucia. Ptak ten jest wyjątkowym ptakiem lęgowym, związany głównie z terenami miejskimi, gdzie znajduje odpowiednie siedliska lęgowe.

Jerzyk ma krótkie, szerokie skrzydła i długi widlasty ogon, co ułatwia mu szybki i zwrotny lot. Jerzyki należą do ptaków polskich i są obecne w Polsce przez większą część swojego życia.

Ptak ten ma około 16-17 cm długości ciała i rozpiętość skrzydeł wynoszącą około 40 cm. W Polsce jerzyki spotykane są przede wszystkim w okresie lęgowym, gdy zajmują swoje siedliska lęgowe. Pierwotnie jerzyki gniazdowały w naturalnych szczelinach skalnych, jednak teraz często korzystają z budynków jako podstawowego siedliska.

W celu ochrony środowiska i zachowania populacji jerzyków zaleca się instalowanie skrzynek lęgowych na budynkach oraz ochronę ich siedlisk przed niszczeniem. W trakcie lotu jerzyki chętnie łapią owady, które stanowią większość ich diety. Młode ptaki mają podobne upierzenie jak dorosłe, ale nieco mniej intensywne.

Okres lęgowy jerzyka trwa zazwyczaj od maja do lipca. W tym czasie samica jerzyka zwyczajnego składa jaja, zwykle w liczbie 2-3, które są wysiadywane przez oboje rodziców. Jerzyk lata prędkościami przekraczającymi 100 km/h i jest znany z długich migracji. Jerzyki są również obecne w innych częściach Afryki i Europy, a gatunek ptaka występuje na całym świecie. W Polsce jerzyki są chronione prawem, a ich ochrona stanowi istotny element projektów ochrony ptaków.

Ekspertyza ornitologiczna

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt większość gatunków ptaków objęta jest ochroną gatunkową. W myśl ww. rozporządzenia, ochronie podlegają również ich siedliska, a zatem miejsca rozrodu, wychowu młodych i odpoczynku. Z tego względu wszelkie prace związane z remontami, termomodernizacją lub rozbiórką budynków powinny być poprzedzone opinią wykwalifikowanego eksperta ornitologa. Jest to tak zwana ekspertyza ornitologiczna, która zawiera lokalizację i opis potencjalnych gniazd i siedlisk znajdujących się w obrębie budynku. Ekspert ornitolog określa również warunki prowadzenia prac, tj. terminy oraz rozwiązania chroniące stwierdzone siedliska lub zaleca odpowiednie metody kompensacyjne.

jerzyk w czasie lotu na tle nieba

Budki lęgowe jako kompensacja utraconych miejsc rozrodu

Powszechną metodą równoważenia utraty siedlisk lęgowych ptaków w wyniku modernizacji budynków jest instalacja budek lęgowych. Aby działania te były skuteczne, konstrukcja oraz instalacja budek muszą być dostosowane do zwyczajów i biologii danego gatunku ptaka. Badania przeprowadzone w północnych Niemczech (Meklemburgia-Pomorze Przednie) wykazały, że budki lęgowe są efektywnym sposobem kompensacji w odniesieniu do jerzyka. Ornitolodzy zauważyli, że liczba zajętych budek może być nawet większa od liczby par jerzyków gniazdujących w budynkach przed remontem. Warunkiem powodzenia jest jednak ich odpowiedni dobór oraz montaż.

Jakie budki lęgowe dla jerzyka?

Obecnie na rynku istnieją już gotowe rozwiązania dedykowane specjalnie jerzykom. Od klasycznej budki, np. dla szpaka czy sikorki, różnią się tym, że są szersze niż wyższe. Podobnie zresztą jak owalny, poziomy otwór wlotowy. Optymalne rozmiary budki to 20x18x34 cm. Rozmiar otworu wlotowego wynosi 6,5 na 3 cm. Jak już wspomniano, oś pozioma jest szersza. Doświadczenie pokazuje jednak, że mimo swej specyfiki, budki dla jerzyków mogą być zajmowane również przez wróble, mazurki lub szpaki.

Jak i gdzie instalować?

Prawdopodobnie bardziej niż w przypadku innych gatunków liczy się wysokość oraz odległość od szczytu elewacji. Jerzyki to ptaki gniazdujące zwykle na dużych wysokościach w szczytowych partiach budynków, w zależności od wysokości danego obiektu od ok. 3 m wzwyż. Niemieccy ornitolodzy wykazali preferencje do zajmowania przez jerzyki budek instalowanych powyżej 11 m nad gruntem oraz mniej niż 2 m od krawędzi dachu (elewacji). Należy unikać południowej wystawy, gdyż może to doprowadzić do śmierci piskląt w skutek przegrzania. Nie będzie to miało znaczenia jeżeli budki będą zacienione innymi elementami, jak np. okapem dachu lub sąsiednim budynkiem. Jerzyki charakteryzują się silnym przywiązaniem do lokalizacji swoich gniazd, dlatego wskazane jest, w miarę możliwości, instalowanie budek dokładnie w miejscach ich poprzednich nisz gniazdowych. W przeciwnym razie identyfikacja i zajęcie nowych lokalizacji może zająć jerzykom nawet parę lat.

Zdrowy, sąsiedzki dystans

Mimo zwyczaju kolonijnego gniazdowania, ostatnie badania z północnych Niemiec dowiodły, że jerzyki unikały bezpośredniego sąsiedztwa, preferując budki rozmieszczone w odległości co najmniej 1 metra od siebie. Bliskie sąsiedztwo sprzyja rozprzestrzenianiu się pasożytów zewnętrznych (np. kurcinka (Crataerina pallida)) pomiędzy gniazdami oraz może generować ostre konflikty sąsiedzkie. Stąd utrzymanie odpowiedniego dystansu może być korzystnym rozwiązaniem.

ptaki jerzyki latające nad miastem

Chrońmy jerzyki

Jerzyki zapewniają w miastach istotne usługi ekosystemowe, między innymi poprzez eliminację wielu dokuczliwych owadów. Badając zwyczaje żerowe jerzyków wykazano, że para ptaków chwyta około 50 gramów lub około 20 000 owadów dziennie. W zależności od liczebności jerzyków – warunkowanej dostępnością nisz gniazdowych w budynkach – potrafią one w ciągu jednego sezonu pochłonąć nawet do kilkuset kilogramów owadów w granicach jednego miejskiego osiedla.

O autorze

Karol Kustusch – ​ornitolog, specjalista ds. ochrony środowiska w firmie AvesNature, która ​specjalizuje się m. in. w realizacji takich usług jak ekspertyza ornitologiczna.

Źródła

  • Gryz, J., Krauze, D., & Goszczyński, J. Gniazdowanie jerzyka Apus apus na stanowiskach naturalnych w Polsce.
  • Zatoński, J. (2016). Population of common swift in Poznan (Poland) and ecosystem services provided by it. Ekonomia i Środowisko, (4), 263-273.
  • Luniak, M., & Grzeniewski, M. (2011). Nest-boxes for the Common Swift Apus apus–experience from Poland. Ecologia Urbana23, 3-5.
  • Schaub, T., Meffert, P. J., & Kerth, G. (2016). Nest-boxes for Common Swifts Apus apus as compensatory measures in the context of building renovation: efficacy and predictors of occupancy. Bird conservation international26(2), 164-176.
ptak jerzyk z bliska